Patanjali Yoga Sutram (महर्षि पतञ्जलि प्रणीतं योगदर्शनम्)

Patanjali YogaYoga An ancient Indian system (Codified by Patanjali ) of practices used to balance the mind and body through exercise, meditation (focusing thoughts), and control of breathing and emotions. Yoga (योगश् चित्तवृत्तिनिरोधः) is being studied as a way to relieve stress and treat sleep problems in cancer patients. Sutram

योग दर्शनम्

॥ पातञ्जलयोगसूत्राणि ॥

Read Vyasa Commentary

॥ महर्षि पतञ्जलि प्रणीतं योगदर्शनम् ॥

॥ प्रथमोऽध्यायः ॥

॥ समाधि-पादः ॥

अथ योगानुशासनम् ॥ १॥

योगश्चित्तवृत्तिनिरोधः ॥ २॥

तदा द्रष्टुः स्वरूपेऽवस्थानम् ॥ ३॥

वृत्तिसारूप्यमितरत्र ॥ ४॥

वृत्तयः पञ्चतय्यः क्लिष्टाऽक्लिष्टाः ॥ ५॥

प्रमाण विपर्यय विकल्प निद्रा स्मृतयः ॥ ६॥

प्रत्यक्षानुमानागमाः प्रमाणानि ॥ ७॥

विपर्ययो मिथ्याज्ञानमतद्रूपप्रतिष्ठम् ॥ ८॥

शब्दज्ञानानुपाती वस्तुशून्यो विकल्पः ॥ ९॥

अभावप्रत्ययालम्बना वृत्तिर्निद्रा ॥ १०॥

अनुभूतविषयासम्प्रमोषः स्मृतिः ॥ ११॥

अभ्यासवैराग्याभ्यां तन्निरोधः ॥ १२॥

तत्र स्थितौ यत्नोऽभ्यासः ॥ १३॥

स तु दीर्घकालनैरन्तर्यसत्कारासेवितो दृढभूमिः ॥ १४॥

दृष्टानुश्रविकविषयवितृष्णस्य वशीकारसंज्ञा वैराग्यम् ॥ १५॥

तत्परं पुरुषख्यातेर्गुणवैतृष्ण्यम् ॥ १६॥

वितर्कविचारानन्दास्मितारूपानुगमात् सम्प्रज्ञातः ॥ १७॥

विरामप्रत्ययाभ्यासपूर्वः संस्कारशेषोऽन्यः ॥ १८॥

भवप्रत्ययो विदेहप्रकृतिलयानाम् ॥ १९॥

श्रद्धावीर्यस्मृतिसमाधिप्रज्ञापूर्वक इतरेषाम् ॥ २०॥

तीव्रसंवेगानामासन्नः ॥ २१॥

मृदुमध्याधिमात्रत्वात् ततोऽपि विशेषः ॥ २२॥

ईश्वरप्रणिधानाद्वा ॥ २३॥

क्लेशकर्मविपाकाशयैरपरामृष्टः पुरुषविशेष ईश्वरः ॥ २४॥

तत्र निरतिशयं सार्वज्ञबीजम् ॥ २५॥

स पूर्वेषामपि गुरुः कालेनानवच्छेदात् ॥ २६॥

तस्य वाचकः प्रणवः ॥ २७॥

तज्जपस्तदर्थभावनम् ॥ २८॥

ततः प्रत्यक्चेतनाधिगमोऽप्यन्तरायाभावश्च ॥ २९॥

व्याधिस्त्यानसंशयप्रमादालस्याविरति- भ्रान्तिदर्शनालब्धभूमिकत्वानवस्थितत्वानि चित्तविक्षेपास्तेऽन्तरायाः ॥ ३०॥

दुःखदौर्मनस्याङ्गमेजयत्वश्वासप्रश्वासा विक्षेपसहभुवः ॥ ३१॥

तत्प्रतिषेधार्थमेकतत्त्वाभ्यासः ॥ ३२॥

मैत्रीकरुणामुदितोपेक्षाणां सुखदुःखपुण्यापुण्यविषयाणां भावनातश्चित्तप्रसादनम् ॥ ३३॥

प्रच्छर्दनविधारणाभ्यां वा प्राणस्य ॥ ३४॥

विषयवती वा प्रवृत्तिरुत्पन्ना मनसः स्थितिनिबन्धिनी ॥ ३५॥

विशोका वा ज्योतिष्मती ॥ ३६॥

वीतरागविषयं वा चित्तम् ॥ ३७॥

स्वप्ननिद्राज्ञानालम्बनं वा ॥ ३८॥

यथाभिमतध्यानाद्वा ॥ ३९॥

परमाणु परममहत्त्वान्तोऽस्य वशीकारः ॥ ४०॥

क्षीणवृत्तेरभिजातस्येव मणेर्ग्रहीतृग्रहणग्राह्येषु तत्स्थतदञ्जनता समापत्तिः ॥ ४१॥

तत्र शब्दार्थज्ञानविकल्पैः संकीर्णा सवितर्का समापत्तिः ॥ ४२॥

स्मृतिपरिशुद्धौ स्वरूपशून्येवार्थमात्रनिर्भासा निर्वितर्का ॥ ४३॥

एतयैव सविचारा निर्विचारा च सूक्ष्मविषया व्याख्याता ॥ ४४॥

सूक्ष्मविषयत्वं चालिङ्गपर्यवसानम् ॥ ४५॥

ता एव सबीजः समाधिः ॥ ४६॥

निर्विचारवैशारद्येऽध्यात्मप्रसादः ॥ ४७॥

ऋतम्भरा तत्र प्रज्ञा ॥ ४८॥

श्रुतानुमानप्रज्ञाभ्यामन्यविषया विशेषार्थत्वात् ॥ ४९॥

तज्जः संस्कारोऽन्यसंस्कारप्रतिबन्धी ॥ ५०॥

तस्यापि निरोधे सर्वनिरोधान्निर्बीजः समाधिः ॥ ५१॥

॥ इति पतञ्जलि-विरचिते योग-सूत्रे प्रथमः समाधि-पादः ॥

॥ द्वितीयोऽध्यायः ॥

॥ साधन-पादः ॥

तपःस्वाध्यायेश्वरप्रणिधानानि क्रियायोगः ॥ १॥

समाधिभावनार्थः क्लेशतनूकरणार्थश्च ॥ २॥

अविद्यास्मितारागद्वेषाभिनिवेशाः क्लेशाः ॥ ३॥

अविद्या क्षेत्रमुत्तरेषां प्रसुप्ततनुविच्छिन्नोदाराणाम् ॥ ४॥

अनित्याशुचिदुःखानात्मसु नित्यशुचिसुखात्मख्यातिरविद्या ॥ ५॥

दृग्दर्शनशक्त्योरेकात्मतेवास्मिता ॥ ६॥

सुखानुशयी रागः ॥ ७॥

दुःखानुशयी द्वेषः ॥ ८॥

स्वरसवाही विदुषोऽपि तथारूढोऽभिनिवेशः ॥ ९॥

ते प्रतिप्रसवहेयाः सूक्ष्माः ॥ १०॥

ध्यानहेयास्तद्वृत्तयः ॥ ११॥

क्लेशमूलः कर्माशयो दृष्टादृष्टजन्मवेदनीयः ॥ १२॥

सति मूले तद्विपाको जात्यायुर्भोगाः ॥ १३॥

ते ह्लादपरितापफलाः पुण्यापुण्यहेतुत्वात् ॥ १४॥

परिणामतापसंस्कारदुःखैर्गुणवृत्तिविरोधाच्च
दुःखमेव सर्वं विवेकिनः ॥ १५॥

हेयं दुःखमनागतम् ॥ १६॥

द्रष्टृदृश्ययोः संयोगो हेयहेतुः ॥ १७॥

प्रकाशक्रियास्थितिशीलं भूतेन्द्रियात्मकं
भोगापवर्गार्थं दृश्यम् ॥ १८॥

विशेषाविशेषलिङ्गमात्रालिङ्गानि गुणपर्वाणि ॥ १९॥

द्रष्टा दृशिमात्रः शुद्धोऽपि प्रत्ययानुपश्यः ॥ २०॥

तदर्थ एव दृश्यस्यात्मा ॥ २१॥

कृतार्थं प्रति नष्टमप्यनष्टं तदन्यसाधारणत्वात् ॥ २२॥

स्वस्वामिशक्त्योः स्वरूपोपलब्धिहेतुः संयोगः ॥ २३॥

तस्य हेतुरविद्या ॥ २४॥

तदभावात् संयोगाभावो हानं तद्दृशेः कैवल्यम् ॥ २५॥

विवेकख्यातिरविप्लवा हानोपायः ॥ २६॥

तस्य सप्तधा प्रान्तभूमिः प्रज्ञा ॥ २७॥

योगाङ्गानुष्ठानादशुद्धिक्षये ज्ञानदीप्तिरा विवेकख्यातेः ॥ २८॥

यमनियमासनप्राणायामप्रत्याहारधारणाध्यानसमाधयोऽष्टावङ्गानि ॥ २९॥

अहिंसासत्यास्तेयब्रह्मचर्यापरिग्रहा यमाः ॥ ३०॥

जातिदेशकालसमयानवच्छिन्नाः सार्वभौमा महाव्रतम् ॥ ३१॥

शौचसंतोषतपःस्वाध्यायेश्वरप्रणिधानानि नियमाः ॥ ३२॥

वितर्कबाधने प्रतिपक्षभावनम् ॥ ३३॥

वितर्का हिंसादयः कृतकारितानुमोदिता लोभक्रोधमोहपूर्वका
मृदुमध्याधिमात्रा दुःखाज्ञानानन्तफला इति प्रतिपक्षभावनम् ॥ ३४॥

अहिंसाप्रतिष्ठायां तत्सन्निधौ वैरत्यागः ॥ ३५॥

सत्यप्रतिष्ठायां क्रियाफलाश्रयत्वम् ॥ ३६॥

अस्तेयप्रतिष्ठायां सर्वरत्नोपस्थानम् ॥ ३७॥

ब्रह्मचर्यप्रतिष्ठायां वीर्यलाभः ॥ ३८॥

अपरिग्रहस्थैर्ये जन्मकथंतासम्बोधः ॥ ३९॥

शौचात् स्वाङ्गजुगुप्सा परैरसंसर्गः ॥ ४०॥

सत्त्वशुद्धिसौमनस्यैकाग्र्येन्द्रियजयात्मदर्शन-योग्यत्वानि च ॥ ४१॥

संतोषादनुत्तमसुखलाभः ॥ ४२॥

कायेन्द्रियसिद्धिरशुद्धिक्षयात् तपसः ॥ ४३॥

स्वाध्यायाद् इष्टदेवतासम्प्रयोगः ॥ ४४॥

समाधिसिद्धिरीश्वरप्रणिधानात् ॥ ४५॥

स्थिरसुखम् आसनम् ॥ ४६॥

प्रयत्नशैथिल्यानन्तसमापत्तिभ्याम् ॥ ४७॥

ततो द्वन्द्वानभिघातः ॥ ४८॥

तस्मिन्सति श्वासप्रश्वासयोर्गतिविच्छेदः प्राणायामः ॥ ४९॥

स तु बाह्याभ्यन्तरस्तम्भवृत्तिर्देशकालसंख्याभिः
परिदृष्टो दीर्घसूक्ष्मः ॥ ५०॥

बाह्याभ्यन्तरविषयाक्षेपी चतुर्थः ॥ ५१॥

ततः क्षीयते प्रकाशावरणम् ॥ ५२॥

धारणासु च योग्यता मनसः ॥ ५३॥

स्वविषयासम्प्रयोगे चित्तस्वरूपानुकार इवेन्द्रियाणां प्रत्याहारः ॥ ५४॥

ततः परमा वश्यतेन्द्रियाणाम् ॥ ५५॥

॥ इति पतञ्जलि-विरचिते योग-सूत्रे द्वितीयः साधन-पादः ॥

॥ तृतीयोऽध्यायः ॥

॥ विभूति-पादः ॥

देशबन्धश्चित्तस्य धारणा ॥ १॥

तत्र प्रत्ययैकतानता ध्यानम् ॥ २॥

तदेवार्थमात्रनिर्भासं स्वरूपशून्यमिव समाधिः ॥ ३॥

त्रयमेकत्र संयमः ॥ ४॥

तज्जयात्प्रज्ञालोकः ॥ ५॥

तस्य भूमिषु विनियोगः ॥ ६॥

त्रयमन्तरङ्गं पूर्वेभ्यः ॥ ७॥

तदपि बहिरङ्गं निर्बीजस्य ॥ ८॥

व्युत्थाननिरोधसंस्कारयोरभिभवप्रादुर्भावौ निरोधक्षणचित्तान्वयो निरोधपरिणामः ॥ ९॥

तस्य प्रशान्तवाहिता संस्कारात् ॥ १०॥

सर्वार्थतैकाग्रतयोः क्षयोदयौ चित्तस्य समाधिपरिणामः ॥ ११॥

ततः पुनः शान्तोदितौ तुल्यप्रत्ययौ चित्तस्यैकाग्रतापरिणामः ॥ १२॥

एतेन भूतेन्द्रियेषु धर्मलक्षणावस्थापरिणामा व्याख्याताः ॥ १३॥

शान्तोदिताव्यपदेश्यधर्मानुपाती धर्मी ॥ १४॥

क्रमान्यत्वं परिणामान्यत्वे हेतुः ॥ १५॥

परिणामत्रयसंयमाद् अतीतानागतज्ञानम् ॥ १६॥

शब्दार्थप्रत्ययानामितरेतराध्यासात् सङ्करस्तत्प्रविभागसंयमात्सर्वभूतरुतज्ञानम् ॥ १७॥

संस्कारसाक्षात्करणात्पूर्वजातिज्ञानम् ॥ १८॥

प्रत्ययस्य परचित्तज्ञानम् ॥ १९॥

न च तत्सालम्बनं तस्याविषयीभूतत्वात् ॥ २०॥

कायरूपसंयमात्तद्ग्राह्यशक्तिस्तम्भे चक्षुःप्रकाशासम्प्रयोगेऽन्तर्धानम् ॥ २१॥

सोपक्रमं निरुपक्रमं च कर्म तत्संयमादपरान्तज्ञानमरिष्टेभ्यो वा ॥ २२॥

मैत्र्यादिषु बलानि ॥ २३॥

बलेषु हस्तिबलादीनि ॥ २४॥

प्रवृत्त्यालोकन्यासात्सूक्ष्मव्यवहितविप्रकृष्टज्ञानम् ॥ २५॥

भुवनज्ञानं सूर्ये संयमात् ॥ २६॥

चन्द्रे ताराव्यूहज्ञानम् ॥ २७॥

ध्रुवे तद्गतिज्ञानम् ॥ २८॥

नाभिचक्रे कायव्यूहज्ञानम् ॥ २९॥

कण्ठकूपे क्षुत्पिपासानिवृत्तिः ॥ ३०॥

कूर्मनाड्यां स्थैर्यम् ॥ ३१॥

मूर्धज्योतिषि सिद्धदर्शनम् ॥ ३२॥

प्रातिभाद्वा सर्वम् ॥ ३३॥

हृदये चित्तसंवित् ॥ ३४॥

सत्त्वपुरुषयोरत्यन्तासंकीर्णयोः प्रत्ययाविशेषो भोगः परार्थत्वात्स्वार्थसंयमात्पुरुषज्ञानम् ॥ ३५॥

ततः प्रातिभश्रावणवेदनादर्शास्वादवार्ता जायन्ते ॥ ३६॥

ते समाधावुपसर्गा व्युत्थाने सिद्धयः ॥ ३७॥

बन्धकारणशैथिल्यात्प्रचारसंवेदनाच्च चित्तस्य परशरीरावेशः ॥ ३८॥

उदानजयाज्जलपङ्ककण्टकादिष्वसङ्ग उत्क्रान्तिश्च ॥ ३९॥

समानजयाज्ज्वलनम् ॥ ४०॥

श्रोत्राकाशयोः सम्बन्धसंयमाद्दिव्यं श्रोत्रम् ॥ ४१॥

कायाकाशयोः सम्बन्धसंयमाल्लघुतूल-समापत्तेश्चाकाशगमनम् ॥ ४२॥

बहिरकल्पिता वृत्तिर्महाविदेहा ततः प्रकाशावरणक्षयः ॥ ४३॥

स्थूलस्वरूपसूक्ष्मान्वयार्थवत्त्वसंयमाद्भूतजयः ॥ ४४॥

ततोऽणिमादिप्रादुर्भावः कायसम्पत्तद्धर्मानभिघातश्च ॥ ४५॥

रूपलावण्यबलवज्रसंहननत्वानि कायसम्पत् ॥ ४६॥

ग्रहणस्वरूपास्मितान्वयार्थवत्त्वसंयमादिन्द्रियजयः ॥ ४७॥

ततो मनोजवित्वं विकरणभावः प्रधानजयश्च ॥ ४८॥

सत्त्वपुरुषान्यताख्यातिमात्रस्य सर्वभावाधिष्ठातृत्वं सर्वज्ञातृत्वं च ॥ ४९॥

तद्वैराग्यादपि दोषबीजक्षये कैवल्यम् ॥ ५०॥

स्थान्युपनिमन्त्रणे सङ्गस्मयाकरणं पुनरनिष्टप्रसङ्गात् ॥ ५१॥

क्षणतत्क्रमयोः संयमाद्विवेकजं ज्ञानम् ॥ ५२॥

जातिलक्षणदेशैरन्यतानवच्छेदात् तुल्ययोस्ततः प्रतिपत्तिः ॥ ५३॥

तारकं सर्वविषयं सर्वथाविषयम् अक्रमं
चेति विवेकजं ज्ञानम् ॥ ५४॥

सत्त्वपुरुषयोः शुद्धिसाम्ये कैवल्यमिति ॥ ५५॥

॥ इति पतञ्जलि-विरचिते योग-सूत्रे तृतीयो विभूति-पादः ॥

॥ चतुर्थोऽध्यायः ॥

॥ कैवल्य-पादः ॥

जन्मौषधिमन्त्रतपःसमाधिजाः सिद्धयः ॥ १॥

जात्यन्तरपरिणामः प्रकृत्यापूरात् ॥ २॥

निमित्तमप्रयोजकं प्रकृतीनां वरणभेदस्तु ततः क्षेत्रिकवत् ॥ ३॥

निर्माणचित्तान्यस्मितामात्रात् ॥ ४॥

प्रवृत्तिभेदे प्रयोजकं चित्तमेकमनेकेषाम् ॥ ५॥

तत्र ध्यानजमनाशयम् ॥ ६॥

कर्माशुक्लाकृष्णं योगिनस्त्रिविधमितरेषाम् ॥ ७॥

ततस्तद्विपाकानुगुणानामेवाभिव्यक्तिर्वासनानाम् ॥ ८॥

जातिदेशकालव्यवहितानामप्यानन्तर्यं स्मृतिसंस्कारयोरेकरूपत्वात् ॥ ९॥

तासामनादित्वं चाशिषो नित्यत्वात् ॥ १०॥

हेतुफलाश्रयालम्बनैः संगृहीतत्वादेषामभावे तदभावः ॥ ११॥

अतीतानागतं स्वरूपतोऽस्त्यध्वभेदाद्धर्माणाम् ॥ १२॥

ते व्यक्तसूक्ष्मा गुणात्मानः ॥ १३॥

परिणामैकत्वाद्वस्तुतत्त्वम् ॥ १४॥

वस्तुसाम्ये चित्तभेदात्तयोर्विभक्तः पन्थाः ॥ १५॥

न चैकचित्ततन्त्रं वस्तु तदप्रमाणकं तदा किं स्यात् ॥ १६॥

तदुपरागापेक्षित्वाच्चित्तस्य वस्तु ज्ञाताज्ञातम् ॥ १७॥

सदा ज्ञाताश्चित्तवृत्तयस्तत्प्रभोः पुरुषस्यापरिणामित्वात् ॥ १८॥

न तत्स्वाभासं दृश्यत्वात् ॥ १९॥

एकसमये चोभयानवधारणम् ॥ २०॥

चित्तान्तरदृश्ये बुद्धिबुद्धेरतिप्रसङ्गः स्मृतिसङ्करश्च ॥ २१॥

चितेरप्रतिसंक्रमायास्तदाकारापत्तौ स्वबुद्धिसंवेदनम् ॥ २२॥

द्रष्टृदृश्योपरक्तं चित्तं सर्वार्थम् ॥ २३॥

तदसंख्येयवासनाभिश्चित्रमपि परार्थं संहत्यकारित्वात् ॥ २४॥

विशेषदर्शिन आत्मभावभावनाविनिवृत्तिः ॥ २५॥

तदा विवेकनिम्नं कैवल्यप्राग्भारं चित्तम् ॥ २६॥

तच्छिद्रेषु प्रत्ययान्तराणि संस्कारेभ्यः ॥ २७॥

हानमेषां क्लेशवदुक्तम् ॥ २८॥

प्रसंख्यानेऽप्यकुसीदस्य सर्वथा विवेकख्यातेर्धर्ममेघः समाधिः ॥ २९॥

ततः क्लेशकर्मनिवृत्तिः ॥ ३०॥

तदा सर्वावरणमलापेतस्य ज्ञानस्यानन्त्याज्ज्ञेयमल्पम् ॥ ३१॥

ततः कृतार्थानां परिणामक्रमसमाप्तिर्गुणानाम् ॥ ३२॥

क्षणप्रतियोगी परिणामापरान्तनिर्ग्राह्यः क्रमः ॥ ३३॥

पुरुषार्थशून्यानां गुणानां प्रतिप्रसवः कैवल्यं स्वरूपप्रतिष्ठा वा चितिशक्तिरिति ॥ ३४॥

॥ इति पतञ्जलि-विरचिते योग-सूत्रे चतुर्थः कैवल्य-पादः ॥

॥ इति श्री पातञ्जल-योग-सूत्राणि ॥